- Version
- Download 143
- File Size 6.78 MB
- File Count 1
- Create Date 01/02/2022
- Last Updated 01/02/2022
HIỆN ĐẠI HÓA, SỰ THAY ĐỔI VĂN HÓA và DÂN CHỦ – Trình tự Phát triển con Người
Bạn đọc cầm trên tay cuốn thứ 56 của tủ sách SOS2, cuốn HIỆN ĐẠI HÓA, SỰ THAY ĐỔI VĂN HÓA và DÂN CHỦ – Trình tự Phát triển con Người (MODERNIZATION, CULTURAL CHANGE, and DEMOCRACY – The Human Development Sequence) của Ronald Inglehart và Christian Welzel do Cambridge University Press xuất bản năm 2005.
Giáo sư Ronald Inglehart (1934-2021) là nhà khoa học chính trị Mỹ nổi tiếng thế giới. Ông đã nghiên cứu về sự thay đổi văn hóa từ giữa cuối năm 1960 và ông là nhà sáng lập của World Values Survey Association (Hội Khảo sát các Giá trị Thế giới) tổ chức tiến hành nhiều đợt Khảo sát các Giá trị Thế giới (WVS) từ 1981 đến nay. Giáo sư Christian Welzel là nhà khoa học chính trị Đức, hợp tác chặt chẽ với Ronald Inglehart trong dự án WVS.
Bạn đọc nên đọc lại cuốn thứ 34 của tủ sách này, cuốn Tự do đang lên của Christian Welzel sau khi đọc xong cuốn sách này, vì cuốn thứ 34 cải thiện nhiều khái niệm cơ bản của cuốn sách này và cập nhật dữ liệu khảo sát đến 2013. Đợt 7 gần đây nhất của WVS (2017-2020) vừa hoàn tất (Việt Nam được khảo sát trong 3 đợt từ 2001 đến 2020). Có thể nói lượng dữ liệu khổng lồ của WVS từ gần 100 quốc gia chiếm gần 90% dân số thế giới trong suốt 40 năm qua (1981 đến 2020) đã xác nhận lý thuyết hiện đại hóa mới được trình bày trong cuốn sách này (từ 2005) và trong cuốn Tự do đang lên (2013).
Hai cuốn sách này tạo thành một trọn bộ về lý thuyết hiện đại hóa mới, bổ sung cho và sửa những thiếu sót của lý thuyết hiện đại hóa và văn hóa chính trị cổ điển (từ Karl Marx, Max Weber, Lipset, đến Almond và Verba), cũng như của các tác phẩm tương đối gần đây hơn (như Coleman, Putnam, và Fukuyama).
Lý thuyết hiện đại hóa mới xem sự phát triển lựa chọn con người như chủ đề cơ sở của sự phát triển kinh tế xã hội, các giá trị giải phóng, và sự củng cố của các định chế dân chủ. Nó dựa vào ý tưởng của Amartya Sen (1999) về phát triển là quyền tự do và công trình năm 2000 của Anand và Sen, cho rằng việc mở rộng sự lựa chọn con người là bản chất của sự phát triển xã hội. Cuốn sách này mở rộng khái niệm của Sen về sự phát triển con người để bao gồm văn hóa, cung cấp mối liên kết thiết yếu giữa sự phát triển kinh tế và quyền tự do dân chủ (được thể hiện trong tiêu đề của cuốn sách: hiện đại hóa, sự thay đổi văn hóa, và dân chủ).
Một điểm rất quan trọng của lý thuyết mới này là nó đưa ra các khẳng định mang tính nhân quả theo trình tự: (1) sự phát triển kinh tế xã hội ⇒ (2) sự thay đổi văn hóa nhất là sự nổi lên của các giá trị giải phóng (các giá trị tự-thể hiện trong cuốn sách này) ⇒ (3) các phong trào xã hội ⇒ (4) dân chủ.
Không có nước dân chủ đích thực nào là nước nghèo (thí dụ được đo bằng GDP trên đầu người), nhưng có những nước giàu phi-dân chủ.
Không có hiện đại hóa (1) sẽ không có dân chủ (4). Cho nên muốn có dân chủ phải hiện đại hóa đất nước (nhưng đó là điều kiện cần nhưng chưa đủ). Các nhà lý luận hiện đại hóa kinh điển từ K. Marx đến M. Weber về cơ bản đã đúng khi cho rằng sự phát triển kinh tế xã hội mang lại những sự thay đổi lớn về văn hóa và chính trị, tuy cách nhìn cổ điển về hiện đại hóa của họ và những người khác đã có nhiều điểm thiếu sót. Lý thuyết hiện đại hóa mới khắc phục các thiếu sót này. Đóng góp quan trọng của Inglehart và Welzel là làm rõ vai trò của văn hóa, của các phong trào xã hội và của các elite, trong đó vai trò của văn hóa là trung tâm.
Hiện đại hóa dẫn tới những sự thay đổi lớn về văn hóa (chủ yếu qua kinh nghiệm sống của các năm hình thành (formative) của thế hệ trẻ và sự thay thế thế hệ của dân cư (thế hệ già chết đi và thế hệ trẻ đến tuổi trưởng thành và đóng vai trò cốt yếu trong xã hội)). Những thay đổi này vì thế là liên tục và chậm. Các tác giả thấy rằng sự biến thiên ngang văn hóa của thế giới diễn ra theo hai chiều chính: chiều các giá trị truyền thống [traditional values] versus (đối lại) các giá trị thế tục-duy lý [secular-rational values] (gắn với quá trình công nghiệp hóa); và chiều các giá trị sinh tồn [survival values] vs các giá trị tự-thể hiện [self-expression values] (gắn với quá trình hậu công nghiệp). Nếu xác định vị trí của một nước bằng số điểm các giá trị truyền thống/thế tục duy lý (y) và số điểm các giá trị sinh tồn/tự-thể hiện (x) của nó trên hệ tọa độ hai chiều (x-y) chúng ta có được bản đồ văn hóa thế giới Inlehart-Welzel nổi tiếng (Hình 2.4 là một bản đồ như thế vào khoảng năm 2000 và Hình ở mặt sau của trang bìa là bản đồ tương ứng cho năm 2020). Vị trí của một nước trên bản đồ này (tức là các giá trị truyền thống vs. thế tục duy lý cũng như các giá trị sinh tồn vs. tự thể hiện của nó) có thể tiên đoán được dựa vào sự phát triển kinh tế xã hội và tư cách thành viên của vùng văn hóa mà nó thuộc về.
Các giá trị tự-thể hiện (Welzel cải thiện chúng và gọi là các giá trị giải phóng [emancipative values]) đóng vai trò cốt yếu trong dân chủ hóa. Các xã hội mà đa số dân chúng nhấn mạnh các giá trị sinh tồn, không nhấn mạnh đến các giá trị tự-thể hiện thì là thuận lợi cho các chế độ độc đoán: không có sự phát triển kinh tế xã hội trong thời gian dài đi cùng với các chế độ độc tài trong phần lớn lịch sử con người. Chỉ khi có sự phát triển kinh tế xã hội trong thời gian dài thì các giá trị tự-thể hiện mới tăng lên (và sự sa sút của tình hình kinh tế đẩy các giá trị của quần chúng theo hướng sinh tồn, bất lợi cho dân chủ). Pha công nghiệp hóa của hiện đại hóa có thể dẫn đến các chế độ chuyên quyền (phát xít, cộng sản) hay các chế độ dân chủ. Nói cách khác sự tăng lên của các giá trị thế tục-duy lý (gắn với công nghiệp hóa) không nhất thiết dẫn đến dân chủ, nhưng sự tăng lên của các giá trị giải phóng với xác suất cao sẽ dẫn đến dân chủ. Các giá trị giải phóng tạo ra cầu về dân chủ, các quyền dân sự và chính trị được thể chế hóa và thực thi tạo ra cung dân chủ. Độ vênh (cầu-cung) nói cho chúng ta nhiều điều.
Luận đề phù hợp (congruence thesis) của cuốn sách nói rằng độ vênh cung-cầu dân chủ này xác định độ lớn và hướng (tới nhiều dân chủ hơn hay ít dân chủ hơn) của quá trình dân chủ hóa. Cầu càng cao hơn cung thì xác suất tới dân chủ càng cao, ngược lại cầu càng thấp hơn cung thì khả năng dân chủ hóa thụt lùi càng lớn. Luận đề này giúp chúng ta hiểu tình hình ở một số nước, chẳng hạn Hungary, Ba Lan, Phillipine nơi cung dân chủ vượt cầu hay Việt Nam và Trung Quốc nơi cầu vượt cung, dễ hơn.
Nếu cầu dân chủ cao hơn cung nhưng không có phong trào xã hội mạnh gây áp lực lên các elite cầm quyền thì cung dân chủ không tăng để đáp ứng và xã hội căng thẳng. Xu hướng các giá trị giải phóng (dân khí) tăng lên cũng gây áp lực làm cho tính liêm chính elite tăng lên, và các elite nắm quyền có khả năng đáp ứng đòi hỏi của nhân dân tăng lên.
Lý thuyết hiện đại hóa mới đưa ra các tiên đoán xác suất có thể kiểm chứng được bằng dữ liệu. Chúng là các tiên đoán mang tính xác suất, không phải là tiên đoán tất định (tuy các tác giả đôi khi vẫn đưa ra các tiên đoán rất cụ thể ở một vài nơi liên quan đến dân chủ hóa ở một vài nước mà có lẽ chưa thật thấm tính xác suất và có lẽ chưa đúng, dù xu thế dài hạn là hoàn toàn đúng).
Các tiên đoán mang tính xác suất là quan trọng cho việc hoạch định chiến lược, cũng như chính sách dài hạn (không chỉ cho những người nắm quyền mà cả cho các nhà hoạt động dân chủ và nhân quyền).
Một chiến lược cho dân chủ hóa ở Việt Nam đã được đưa ra gần mười năm nay dựa vào kinh nghiệm dân chủ hóa trên thế giới, vào các ý tưởng hơn một thế kỷ trước của Phan Châu Trinh, tức là các chủ trương: (1) nâng cao dân trí, cải thiện dân sinh nhằm tạo ra các nguồn lực vật chất, trí tuệ và kết nối ⇒ (2) chấn hưng dân khí ở tầng văn hóa ⇒ (3) xây dựng các phong trào xã hội với các ý tưởng về “quyền ta ta cứ làm,” “đảng vận,” “an ninh vận,” “binh vận,” v.v. để “nâng cao quan trí” và gây áp lực 24/7 lên chính quyền ⇒ (4) buộc chính quyền phải tôn trọng các quyền của người dân được nêu rõ trong công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị mà Việt Nam đã tham gia từ 1982, cũng như các quyền hiến định trong hiến pháp hiện hành do bản thân chính quyền soạn ra ⇒ đó chính là quá trình xây dựng dân chủ. Có thể thấy các chủ trương này được lý thuyết hiện đại hóa mới củng cố về mặt lý luận, kể cả chủ trương xây dựng các yếu tố của dân chủ, nhất là văn hóa dân chủ ngay trong lòng chế độ độc tài.
Dân chủ là gì vẫn là câu hỏi gây tranh luận. Có rất nhiều định nghĩa về dân chủ, mỗi định nghĩa có thể soi sáng một số khía cạnh. Theo lý thuyết hiện đại hóa mới, có thể định nghĩa dân chủ là quá trình thể chế hóa và thực thi các quyền dân sự và chính trị trên thực tế; đó chính là quá trình phát triển con người. Một mặt, cách hiểu dân chủ như vậy là thực chất nhất, mặt khác nó có thể dễ hiểu, dễ tiếp thu, dễ chấp nhận hơn (kể cả cho những người cộng sản, vì họ nói “Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ, tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân…[Điều 2, Hiến pháp]”), có thể khiến các cuộc vận động như “đảng vận”… dễ được tiếp thu hơn một chút (dù họ có thể vẫn coi là “diễn biến hòa bình”).
Chúng ta thấy từ cuốn sách và những nghiên cứu tiếp sau (đễ thấy nhất là từ bản đồ văn hóa thế giới 2020) rằng tại Việt Nam cầu dân chủ cao hơn cung khá nhiều. Vì sự phát triển của đất nước các elite cầm quyền nên thấu hiểu điều này và thực thi nghĩa vụ pháp lý của mình (với công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và chính hiến pháp Việt Nam) để thể chế hóa và thực thi các quyền đó của công nhân nhằm thu hẹp độ vênh cung cầu làm cho xã hội ổn định và phát triển.
Lý thuyết hiện đại hóa mới cung cấp cơ sở lý luận vững chắc cho sự phát triển đất nước, chính vì thế việc hiểu lý thuyết này góp phần quan trọng cho sự phát triển, cũng như cho dân chủ hóa đất nước. Việc đọc, hiểu, và truyền bá nội dung của cuốn sách này và cuốn Tự do đang lên là rất quan trọng (kể cả việc soạn một phiên bản phổ thông về lý thuyết này). Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách với tất cả những ai quan tâm đến sự phát triển của đất nước.