Bạn đọc cầm trên tay cuốn thứ ba mươi sáu* của tủ sách SOS², cuốn Các Lãnh tụ Chính trị Vượt quá Chính trị Đảng (Political Leaders Beyond Party Politics) của Fortunato Musella (Palgrave Macmillan, 2018). [Bấm vào đây để tải sách về]

Fortunato Musella hiện là giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Naples Federico II, Italy. Ông nghiên cứu sâu về sự nghiệp chính trị của các nhà lãnh đạo (leader), mà dưới đây chúng ta gọi là lãnh tụ, tức là những người đứng đầu một đảng chính trị và/hoặc đứng đầu ngành hành pháp của một quốc gia (tổng thống hay thủ tướng).

Đảng chính trị là thiết chế (hay định chế) quan trọng trong các xã hội hiện đại, nhất là trong các nền dân chủ. Đảng chính trị là tổ chức của một nhóm người có mục đích để nắm quyền cai trị trong một quốc gia. Người đứng đầu đảng cai trị gần đây thường đứng đầu cả cơ quan hành pháp nữa, hoặc nếu đảng ở vị thế đối lập thì lãnh tụ đảng có thể đứng đầu nội các bóng và sẵn sàng thay thế nội các cũ nếu đảng đó, hay liên minh của đảng đó, thắng cử. Đảng chính trị giữ một vai trò trung gian rất quan trọng. Đảng chính trị đại diện cho nhóm người là các đảng viên và những người ủng hộ hay cảm tình của đảng và trong các cuộc bầu cử nó đại diện cho những người bỏ phiếu cho nó. Như thế, vai trò đại diện, vai trò trung gian của đảng chính trị là hết sức quan trọng. Tất nhiên, vai trò đại diện đó chỉ có ý nghĩa khi công dân có quyền lựa chọn giữa các đảng chính trị cạnh tranh với nhau trong một môi trường pháp lý chính trị lành mạnh. Như thế, việc xây dựng hệ thống đảng chính trị là một việc quan trọng, nhất là ở những nước như Việt Nam nơi hiện nay chỉ có một đảng duy nhất hoạt động.

Đọc cuốn sách này chúng ta có thể học được nhiều về các đảng chính trị, về sự tiến triển của chúng trong quá khứ, nhất là trong vài chục năm qua.

Trước kia các đảng chính trị đều được tổ chức chặt chẽ, có cương lĩnh tương đối rõ ràng và có kỷ luật nghiêm. Trong thời gian qua tại các nền dân chủ tiên tiến các đảng chính trị đã có những thay đổi rất lớn về mặt tổ chức, kỷ luật, ý thức hệ, và cương lĩnh. Một xu hướng nổi bật là vai trò trung tâm của các lãnh tụ đảng.

Lãnh tụ luôn có vai trò quan trọng. Tuy nhiên, vai trò của một lãnh tụ đảng chính trị ở các nước dân chủ trước đây, cho đến nửa đầu của thế kỷ thứ hai mươi, đã không thật nổi bật như trong mấy chục năm qua. Sự thay đổi của tiến bộ công nghệ, nhất là công nghệ truyền thông và thông tin, đã tác động lớn đến những thay đổi của các đảng chính trị. Nó giúp lý giải vì sao xu hướng cá nhân hoá của lãnh tụ đảng, cá nhân hoá các đảng chính trị và việc sử dụng những kỹ thuật marketing trong hoạt động đảng đã nổi lên trong thời gian qua và biến đổi các đảng chính trị một cách triệt để.

Nghiên cứu sự nghiệp chính trị của các lãnh tụ chính trị theo thời gian (họ được bầu làm lãnh tụ như thế nào, họ làm gì trước đó; họ hoạt động ra sao khi tại chức; và họ tiếp tục thế nào sau khi kết thúc nhiệm kỳ) Fortunato Musella đã có thể nghiên cứu “động học lãnh tụ”, và đã đi đến những phát hiện lý thú trong cuốn sách này.

Bất chấp nỗi luyến tiếc quá khứ của tổng bí thư của Đảng Cộng sản Việt Nam khi ông than vãn “nhạt đảng, khô đoàn, phai chính trị” (thực ra phải là, “nhạt đảng, khô đoàn, phai [hệ] tư tưởng”), hiện tượng này có lẽ mang tính toàn cầu được biểu hiện qua sự gắn bó ít với đảng, sự trung thành với đảng yếu đi, sự đào ngũ đảng (thay đổi đảng), sự ít quan trọng hơn của ý thức hệ và nhất là sự giảm sút số đảng viên,…. Tuy vậy, đảng chính trị vẫn rất quan trọng trong các xã hội đương thời và chúng không hề chết đi mà chỉ biến đổi một cách nhanh chóng mà chúng ta nên chú ý.

Để leo lên đỉnh của một đảng, kinh nghiệm hoạt động đảng vẫn đóng vai trò quan trọng, dù có những cơ hội mới cho những người ngoài cuộc.

Quá trình dân chủ hoá trong đảng (để các đảng viên, thậm chí những người ủng hộ, có nhiều tiếng nói hơn đến hoạt động của đảng) có vẻ là hợp lý và đáng mong muốn. Tuy nhiên, dẫu việc mở rộng cho các đảng viên và những người ủng hộ bầu trực tiếp lãnh tụ đảng là xu hướng chung, nhưng cũng có những hậu quả không lường trước của nó: nó làm cho lãnh tụ cảm thấy được trao quyền lớn hơn, tự trị hơn và có thể lạm quyền và bỏ qua các tầng lớp trung trong đảng, dẫn đến quá trình cá nhân hoá lãnh tụ và cá nhân hoá đảng chính trị có thể có những hệ luỵ khó lường đến sự phát triển dân chủ. Việc này cũng góp phần vào quá trình cá nhân hoá đảng chính trị và làm cho hoạt động chính trị từng lấy đảng làm trung tâm trở thành lấy đảng bị cá nhân hoá làm trung tâm, hay dẫn đến sự cá nhân hoá chính trị.

Xu hướng lớn tiếp theo là sự tập trung hoá trong các đảng chính trị.

Một xu hướng khá phổ biến là ngày càng nhiều lãnh tụ chuyển sang hoạt động kinh doanh sau khi hết nhiệm kỳ (tổng thống hay thủ tướng) gây nghi ngờ liệu họ có thật vô tư không trong hoạch định và thi hành các chính sách khi họ đang đương chức. Đây là xu hướng khó cưỡng lại nhưng phải nghĩ đến các biện pháp ngăn chặn sự lạm dụng quyền lực và sự cấu kết, thông đồng giữa chính trị và kinh doanh.

Đọc cuốn sách này giúp chúng ta có thể hiểu kỹ hơn những diễn biến gần đây của chính trị quốc tế, như dân chủ đã có vẻ suy thoái, sự lên ngôi của các xu hướng dân tuý, độc đoán, sự cá nhân hoá chính trị, vân vân.

Việt Nam đang hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, nhưng vẫn có chế độ độc đảng và việc cải tổ hệ thống chính trị nói chung, trong đó có việc cải tổ đảng chính trị ở Việt Nam cần được nghiên cứu thấu đáo. Trong công việc quan trọng này, kinh nghiệm quá khứ và nhất là kinh nghiệm gần đây của các nền dân chủ tiên tiến có thể hữu ích. Cuốn sách được xuất bản đầu năm nay của Fortunato Musella giúp chúng ta học những kinh nghiệm (tốt cũng như xấu) như vậy.

Chính vì thế, tôi nghĩ cuốn sách này có ích cho các nhà nghiên cứu chính trị và các chính khách, các quan chức nhà nước những người có thể muốn cải tổ hệ thống chính trị và hệ thống đảng chính trị. Nó có thể cũng rất bổ ích cho những người đấu tranh cho dân chủ và nhân quyền mong muốn xây dựng hệ thống chính trị thực sự dân chủ, một hệ thống đa đảng hiện đại ở Việt Nam; giúp họ chuẩn bị hoặc tiến hành xây dựng đảng chính trị của mình một cách phù hợp với hoàn cảnh Việt Nam và cũng chú ý đến các xu hướng lớn của các đảng chính trị ở các nước dân chủ tiên tiến (học những cái hay và tránh những điều dở của họ); giúp họ hoạch định chiến lược và sách lược hoạt động hiệu quả nhất trong hoàn cảnh hiện nay. Cuốn sách này chắc chắn cũng hữu ích cho các sinh viên, thanh niên, các nhà báo và tất cả những ai quan tâm đến chính trị, đảng chính trị và sự phát triển của đất nước nói chung.

Thêm vài lời về thuật ngữ. Trong bản dịch cuốn Nhà nước của Bob Jessop tôi đã đề xuất dùng vài thuật ngữ như “luật trị” cho “rule of law”, “cộng chỉnh” cho “collibration”,… Trong bản dịch này cũng có vài thuật ngữ như vậy. Đó là: “dân cử” chứ không phải “trưng cầu dân ý” cho “plebiscitary” mà có thể mang sắc thái tiêu cực nào đó khi ông chủ hay lãnh tụ soạn sẵn ý rồi đưa ra cho dân (có thể là các thành viên của một nhóm) biểu quyết bằng cách tung hô, giơ tay hay bỏ phiếu; “đơn chủ” hay “độc chủ” cho monocratic (hay chế độ đơn chủ cho monocracy); “đảng chủ” cho “partitocracy” hay “partitocratic” để chỉ khái niệm chính phủ đảng, nhà nước đảng (lưu ý không phải “đảng chính phủ” hay “đảng nhà nước” như người ta hay nói ở Việt Nam) tức là chế độ do các đảng làm chủ (tương phản [nhưng có thể không trái] với dân chủ trong các chế độ đa đảng có bầu cử công bằng); và cùng cách có thể tạo ra thuật ngữ cho meritocracy (nhân tài [làm] chủ) hoặc thậm chí monopartitocracy (độc đảng chủ) để chỉ các chế độ chính trị như ở Việt Nam hiện nay khi “chế độ độc tài” hay “chế độ toàn trị” có thể chưa miêu tả thật chính xác, còn “đảng chủ”, “chính phủ đảng” hay “nhà nước đảng” thì không vì chúng ám chỉ các hệ thống đa đảng có bầu cử tự do, còn Việt Nam lại chỉ có một đảng và bầu cử bị thao túng. Tuy nhiên, một số từ khác lại được để nguyên như charisma, charismatic, media, online, vân vân. Tất nhiên, việc tạo từ hay dùng từ như vậy rất dễ bị tranh cãi; và sự thảo luận, tranh luận được hoan nghênh và người dịch mong nhận được những góp ý cả về vấn đề này nữa.

Cuốn sách này không khó đọc và khá lý thú bởi nó được viết sáng sủa, không phức tạp và nhắc đến các nhân vật chính trị đương thời mà chúng ta quen biết. Tôi mong nhiều bạn đọc bớt thời gian đọc cuốn sách này, thảo luận với bạn bè và góp ý cho người dịch về những sai sót khó tránh khỏi để bản dịch được hoàn thiện hơn. Làm thế là góp phần vào hoạt động chính trị và có thể có đóng góp tốt cho sự phát triển của đất nước. Xin cảm ơn trước nỗ lực của các bạn.

Hà Nộ 15/4/2018 Nguyễn Quang A

* Các quyển trước gồm:

1. Kornai: Con đường dẫn tới nền kinh tế thị trường, Hội Tin học Việt Nam 2001, Nhà Xuất bản Văn hoá Thông tin (NXB VHTT) 2002; Con đường dẫn tới nền kinh tế tự do (NXB Tri thức. 2007)
2. Kornai: Hệ thống Xã hội chủ nghĩa, NXB Văn hoá Thông tin 2002
3. Kornai- K. Eggleston: Chăm sóc sức khoẻ cộng đồng, NXB VHTT 2002
4. Soros: Giả kim thuật tài chính
5. de Soto: Sự bí ẩn của tư bản, NXB Chính trị Quốc gia, 2006 [Sự bí ẩn của Vốn]
6. E. Stiglitz: Chủ nghĩa xã hội đi về đâu?
7. A. Hayek: Con đường dẫn tới chế độ nông nô
8. Soros: Xã hội Mở
9. Popper: Sự Khốn cùng của Chủ nghĩa lịch sử
10. Popper: Xã hội mở và những kẻ thù của nó, I, Plato
11. Popper: Xã hội mở và những kẻ thù của nó, II, Hegel và Marx
12. Thomas S. Kuhn: Cấu trúc của các cuộc Cách mạng Khoa học
13. Thomas L. Friedman: Thế giới phẳng, Nhà xuất bản Trẻ, 2006
14. Một năm Hội nghị Diên Hồng Hungary do Nguyễn Quang A tuyển, dịch, biên soạn
15. Kornai János: Bằng Sức mạnh Tư duy, tiểu sử tự thuật đặc biệt, NXB Thanh Hóa, 2008
16. Kornai János: Lịch sử và những bài học,NXB Tri thức, 2007
17. Peter Drucker: Xã hội tri thức, Quản lý, Kinh doanh, Xã hội và Nhà nước, tập tiểu luận
18. Murray Rothabrd: Luân lý của tự do
19. Amartya Sen: Tư tưởng về công bằng
20. Kornai János: Chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa tư bản, dân chủ và thay đổi hệ thống
21. Kornai János: Các ý tưởng về chủ nghĩa tư bản, NXB Thời Đại, 2012.
22. Robert Kagan: Thế giới mà Mỹ tạo ra, 2012
23. Daron Acemoglu, James A. Robinson: Vì sao các Quốc gia Thất bại, 2012 (NXB Trẻ có bản dịch khác được xuất bản năm 2013)
24. Kỷ yếu hội thảo Đại học Michigan: Bàn tròn Ba Lan-Những bài học, 2013
25. Thương lượng những thay đổi cơ bản: Hiểu và mở rộng các bài học của các cuộc đàm phán Tròn Ba Lan, 2013
26. Adam Michnik: Những lá Thư từ Nhà tù và các Tiểu luận khác, 2013
27. Elzbieta Matynia: Dân chủ ngôn hành, 2014
28. Josep M. Colomer: Lý thuyết Trò chơi và Chuyển đổi sang Nền dân chủ – Mô hình Tây Ban Nha, 2014
29. Lisa Anderson: Chuyển đổi sang Dân chủ, 2015
30. Paul J. Carnegie: Con Đường từ Chủ nghĩa Độc đoán đến Dân chủ hóa ở Indonesia, 2015
31. Hsin-HuangMichael Hsiao (ed.): Các nền Dân chủ Á châu Mới: So sánh Phillipines, Hàn Quốc và Đài Loan, 2015
32. Larry Diamond và Marc Plattner (biên tập) Dân chủ có Suy thoái?, 2016
33. Chistian Welzel, Tự do đang lên – Trao quyền cho con người và truy tìm sự giải phóng, NXB Dân khí 2016
34. Guy Standing, Precariat – giai cấp mới nguy hiểm, NXB Dân khí, 2017
35. Bob Jessop, Nhà nước – Quá khứ, Hiện tại, Tương lai NXB Dân khí, 2018